top of page
Writer's pictureAnna María

Læsi - hvað er hægt að gera?

Nýlega kom út skýrsla eða reyndar nokkrar skýrslur frá ráðherra um stöðu læsis á Íslandi (skjalið er merkt 1759 á vef Alþingis). Þetta er áhugaverð skýrsla um stöðu læsis hérlendis og hvað sé hægt að gera. Þessa dagana þegar ég fæ góðar greinar í hendurnar, þá skima ég þær og svo afrita inn í ChatGPT til að eiga samtal við hana um þær. Ég mæli með þessu, því að það er fínt að eiga samtal við hana um þessar greinar um leið og maður er að lesa þær.

Hér er samantekt hennar á skýrslunum með ráðum til kennara:


1. Almennt um læsi og mikilvægi þess

Læsi er grunnþáttur í menntun og er lykilatriði til að einstaklingar geti tekið virkan þátt í samfélaginu. Það er mikilvægt að börn nái góðum tökum á lestri á fyrstu árum sínum, því það hefur áhrif á námsárangur og félagslega stöðu þeirra síðar á lífsleiðinni.

2. Greining á lestrarvanda

Lestrarvandi getur haft margs konar birtingarmyndir og ástæður. Dyslexía er algengasti lestrarvandinn og er af taugalíffræðilegum uppruna. Greining á lestrarvanda fer oftast fram í grunnskóla með notkun greiningartækja eins og LOGOS-prófsins. Mikilvægt er að greina vandann snemma til að geta brugðist við með viðeigandi úrræðum.

3. Aðferðir og úrræði fyrir lestrarvanda

Margvísleg úrræði eru til staðar fyrir nemendur með lestrarvanda, bæði í formi kennslu og tækni. Stafræn tækni, eins og talgervlar og hljóðbækur, getur auðveldað nemendum námið. Skólar bjóða upp á ýmis úrræði eins og lengdan próftíma, sérstaka áfanga í stafsetningu og stuðning í grunngreinum.

4. Þróun læsis á Íslandi samanborið við stöðuna annars staðar á Norðurlöndum

Niðurstöður PISA-rannsóknarinnar frá 2000 til 2022 sýna að læsi á Íslandi hefur þróast á neikvæðan hátt samanborið við önnur Norðurlönd. Ísland hefur sýnt vaxandi neikvæða þróun í öllum tegundum læsis, þar með talið lesskilningi, stærðfræðilæsi og læsi á náttúruvísindi. Finnland hefur einnig sýnt neikvæða þróun, en er enn yfir meðaltali OECD í læsi.

5. Úrræði sem standa þeim til boða sem eiga í lestrarerfiðleikum

Á Íslandi hefur verið unnið að því að bæta þjónustu við nemendur með lestrarörðugleika í gegnum ýmis verkefni og nefndir. Í skýrslunum er fjallað um ýmsar tillögur og aðgerðir, eins og skipulegar skimanir í leik- og grunnskóla, eflingu lestrarkennslu í kennaranámi og gerð fræðsluefnis fyrir foreldra.

Ráð til kennara til að bæta stöðu læsis

  1. Snemmgreining: Nota skimunarpróf til að greina börn með lestrarvanda strax í leikskóla og á fyrstu árum grunnskóla.

  2. Markviss kennsla: Beita gagnreyndum kennsluaðferðum sem stuðla að þróun málþroska, hljóðkerfisvitundar og lestrarfærni.

  3. Sérhæfð úrræði: Veita sérhæfða kennslu og stuðning fyrir nemendur með dyslexíu og aðra lestrarörðugleika.

  4. Stafræn tækni: Nýta sér tæknilausnir eins og talgervla, hljóðbækur og önnur hjálparforrit sem auðvelda nemendum námið.

  5. Fræðsla og ráðgjöf: Bjóða upp á fræðslu fyrir foreldra og kennara um eðli og úrræði vegna lestrarvanda.

  6. Aðlaga námsumhverfi: Skapa námsumhverfi sem tekur tillit til einstaklingsbundinna þarfa nemenda með lestrarvanda, til dæmis með því að bjóða upp á lengdan próftíma og sérstaka áfanga.

  7. Regluleg eftirfylgni: Fylgjast reglulega með framförum nemenda og aðlaga kennslu eftir þörfum.

Lokahugleiðingar

Mikilvægt er að halda áfram að þróa og innleiða úrræði sem stuðla að bættum lesskilningi og læsi á öllum skólastigum. Með samstilltu átaki skóla, foreldra og yfirvalda má draga úr áhrifum lestrarvanda og tryggja að allir nemendur hafi jöfn tækifæri til náms og þátttöku í samfélaginu.


Þetta er gagnlegt að hafa fyrir kennara en það sem ég hef áhyggjur af er að þrátt fyrir að eigum öll að vera íslenskukennarar, erum við það ekki í reynd. Burtséð frá því að ég er menntaður dönskukennari, þá hef ég víða fundið fyrir því að íslenskukennsla eiga mest við um íslenskutímana þar sem faggreinakennsla er ráðandi. Þetta er minna áhyggjuefni þar sem samþætting faggreina á sér stað.

Kennarar sem kenna greinar eins og stærðfræði, samfélagsfræði, náttúrufræði, íþróttir og öll önnur fög en tungumál, láta þeim kennurum um að kenna réttu aðferðirnar í of mörgum tilvikum. Þetta er í raun ekkert flókið. Tjáning og ritun er hluti af lestrarnáminu og það geta allir kennarar æft þá hæfni meðvitað. Það eina sem þarf að laga er að með tjáningunni og rituninni séu markmið sem tengjast læsi. Margir kennarar eru að gera þetta að einhverju marki, en ekki meðvitað til að bæta hæfni í læsi heldur til að uppfylla markmið hæfniviðmiða sinna greinar. Skrifi nemendur skýrslur þar sem þeir nota rétt hugtök og kannski formlegt mál, rökstyðja mál sitt og vísa til heimilda, er það þjálfun í læsi. Skipuleggi þeir texta og fylgja markmiðum um uppbyggingu ritunarverkefni sem inngangi, meginmáli og lokaorði, er það þjálfun í læsi. Ef að nemendur tjá sig um eigin verkefni og verkefni samnemenda er það tjáning sem er hluti af læsi. Haldi og undirbúi nemendur kynningu, er það þjálfun í læsi.

Margir kennarar nota námsbækur til að stýra innihaldi kennslunnar (vonandi ekki kennslunni sjálfri) en ef að nemendur eru helst að lesa texta (oft nota þau bara leitarlestur) og svara spurningum úr textanum eða spurningum aftast í kaflanum er mikilvægt að vinna meira með textann til að auka skilning og að tengja við markmið í lestri. Fyrir nemendur sem eru með slaka hæfni í læsi eða með greiningar sem draga úr mögulega þeirra á að vinna með texta, er mikilvægt að þjálfa hæfnina eins og hægt er í öllum tímum, ekki bara íslensku. Ég spurði Chat um hvaða aðferðir væri mælt með og sá að meira að segja sem dönskukennari, var ég að efla hæfni nemenda í íslensku. Þar sem unglingarnar sem ég kenndu vor að læra að lesa nýtt tungumál, hvatti ég þá til að hlusta á textana sem þau voru að lesa. Mitt markmið var til að þau myndu eflast í orðaforða og að læra framburð, en þetta er gagnlegt í öllum greinum. Gefum Chat orðið:

Gagnreyndar kennsluaðferðir (evidence-based instructional practices) eru kennsluaðferðir sem byggjast á rannsóknar- og vísindalegum gögnum sem sýna fram á árangur þeirra við að bæta nám og færni nemenda. Hér eru nokkrar helstu aðferðir sem hafa sýnt fram á góðan árangur í lestrarkennslu:

1. Hljóðaaðferð (Phonics Instruction)

Hljóðaaðferðin kennir nemendum að tengja bókstafi við hljóð (e. phonemes) og að nota þessa færni til að lesa orð. Hún felur í sér:

  • Hljóðgreiningu: Að brjóta orð niður í einstaka hljóðeiningar.

  • Hljóðblöndun: Að sameina hljóðeiningar til að mynda orð.

  • Regluleg æfing: Markvissar og endurteknar æfingar til að festa hljóðaaðferðina í minni nemenda.

2. Stafræn hljóðkerfisvitund (Phonemic Awareness)

Hljóðkerfisvitund er skilningur á því að orð eru samsett úr hljóðum og að þessi hljóð geta verið sundurgreind og breytt til að mynda ný orð. Þessi aðferð felur í sér:

  • Hljóðaleikir: Leikir sem einblína á að greina, einangra og sameina hljóð í orðum.

  • Hljóðflipi: Æfingar þar sem nemendur breyta hljóðum í orðum til að mynda ný orð (t.d. „kat“ í „bat“).

3. Lesfimi (Fluency Instruction)

Lesfimi er hæfni til að lesa texta hratt, nákvæmlega og með viðeigandi áherslum. Til að bæta lesfimi:

  • Endurtekin lestur: Nemendur lesa sama texta ítrekað þar til þeir ná góðum tökum á honum.

  • Hljóðbækur: Nemendur hlusta á hljóðbækur og fylgja textanum með augunum.

4. Lesskilningur (Reading Comprehension Strategies)

Lesskilningur er hæfni til að skilja og túlka merkingu texta. Helstu aðferðir til að bæta lesskilning eru:

  • Spurningaskipti: Kennarar spyrja nemendur spurninga um textann sem þeir lesa og hvetja þá til að spyrja spurninga sjálfir.

  • Samantektaræfingar: Nemendur draga saman aðalatriði texta og endursegja hann í eigin orðum.

  • Myndmál: Nemendur búa til myndir eða hugarkort sem hjálpa þeim að skilja og muna texta.

5. Orðaforðaþróun (Vocabulary Instruction)

Að byggja upp og styrkja orðaforða nemenda er mikilvægt fyrir lesskilning. Orðaforðaþróun felur í sér:

  • Bein kennsla: Kennarar kenna nemendum ný orð og útskýra merkingu þeirra.

  • Samheita- og andheitalistar: Æfingar sem stuðla að því að nemendur læri merkingu orða í samhengi.

6. Stýrð kennsla (Explicit Instruction)

Stýrð kennsla er skýr og skipulögð kennsla þar sem kennarinn útskýrir, sýnir og leiðbeinir nemendum skref fyrir skref. Hún felur í sér:

  • Skýrar útskýringar: Kennarinn útskýrir námsefnið á skýran og nákvæman hátt.

  • Fyrirmyndir: Kennarinn sýnir nemendum hvernig á að framkvæma verkefni eða leysa vandamál.

  • Aðstoð og endurgjöf: Kennarinn fylgist með nemendum, veitir endurgjöf og aðstoð þegar þörf krefur.

7. Samvinnunám (Collaborative Learning)

Samvinnunám felur í sér að nemendur vinni saman í litlum hópum til að leysa verkefni eða ræða námsefni. Það stuðlar að virkum þátttöku nemenda og eflir félagslega færni þeirra.

Framkvæmd gagnreyndra kennsluaðferða

Að innleiða gagnreyndar kennsluaðferðir í skólastarf krefst skipulags, þjálfunar og samvinnu meðal kennara. Mikilvægt er að kennarar fái viðeigandi fræðslu og stuðning til að beita þessum aðferðum á skilvirkan hátt. Með samstilltu átaki kennara, skólastjórnenda og foreldra má bæta lestrarfærni nemenda og tryggja að allir hafi jöfn tækifæri til náms og þátttöku í samfélaginu.


Eitt af því sem er mikilvægt er að fá foreldra í lið með skólunum. Ég sjálf skil ekki af hverju það er gert krafa um að kvitta í lestrarhefti þegar nemendur hafa sýnt hæfni í læsi og eru kannski á 3. þrepi í lesfiminni. Þessi börn eru klárlega að lesa og það má ekki skemma það með því að gera læsi að kvöð. Lesfimin getur metið hvort að nemendum fer fram eða aftur og ef að þeim fer aftur, er hægt að setja þau í markvissa lestarþjálfun, en ef ekki, er það óþarfi að mínu mati. En ef að foreldrar fá amboð til að vinna með heima eins og skilaboð um að lesa fyrir börnin sín og ræða við þau um það sem þau eru að lesa, að spila orðaleiki, gera krossgátur með þeim.... það er endalausar hugmyndir sem snúa að því að efla læsi nemenda en það þarf að vera markvisst og árangur mælanlegur.

Pernille Ripp sem var einn af fyrirlesurum á UTís fyrir nokkrum árum er með góð ráð varðandi læsi og ég bað Chat að skrifa hennar hugmyndir niður fyrir mig:

Pernille Ripp er vel þekkt í menntageiranum fyrir hugmyndir sínar um læsi og kennslu. Hún er kennari, höfundur og stofnandi Global Read Aloud, verkefnis sem tengir saman nemendur og kennara um allan heim í sameiginlegu lestrarverkefni. Pernille Ripp leggur áherslu á að skapa ástríðu fyrir lestri meðal nemenda sinna og hefur þróað margar hugmyndir og aðferðir til að efla læsi. Hér eru nokkrar af lykilhugmyndum hennar:

1. Að þróa lestraráhuga og -ánægju

  • Nemendamiðaður lestur: Ripp leggur áherslu á mikilvægi þess að nemendur fái að velja bækur sem vekja áhuga þeirra. Þetta hjálpar til við að þróa innri áhugahvöt og ánægju af lestri.

  • Bókaauglýsingar: Hún hvetur til þess að kennarar kynni bækur á spennandi hátt, til dæmis með bókaauglýsingum þar sem kennarar deila því af hverju þeim líkar við ákveðnar bækur.

2. Læsisumhverfi

  • Lestarklúbbar: Að stofna lestarklúbba eða lestrarhópa þar sem nemendur geta rætt bækur sín á milli. Þetta skapar samfélag lesenda og eflir umræðu um bækur.

  • Lestaraðstaða: Hún leggur áherslu á að búa til þægilegt og aðlaðandi lestrarumhverfi í kennslustofunni með fjölbreyttu úrvali bóka sem eru aðgengilegar nemendum.

3. Virkni og þátttaka nemenda

  • Samræðu- og ritunarverkefni: Að hvetja nemendur til að skrifa um bækurnar sem þeir lesa og deila skoðunum sínum með bekkjarfélögum. Þetta getur falið í sér bókadagbækur, blogg eða spjall.

  • Spurningar og umræður: Að hvetja nemendur til að spyrja spurninga um textann og taka þátt í gagnrýnum umræðum um efnið.

4. Tengsl og samfélag

  • Global Read Aloud: Með þessu verkefni tengir hún nemendur við aðra nemendur um allan heim til að lesa sömu bókina samtímis og deila hugmyndum og skoðunum sínum í gegnum félagsmiðla, bloggfærslur og myndbandssamtöl.

  • Foreldrarsamstarf: Hún leggur áherslu á að virkja foreldra og fjölskyldur í lestrarferlinu og hvetur til sameiginlegs lesturs heima.

5. Lestrarferlið og einstaklingsmiðað nám

  • Ferli frekar en afköst: Ripp leggur áherslu á ferli lestrarins og reynslu nemenda frekar en eingöngu að einblína á afköst eða hraða. Hún vill að nemendur upplifi lestrarávinning sem langtímamarkmið.

  • Persónuleg tengsl við bækur: Hún hvetur nemendur til að finna bækur sem þeir tengja við persónulega og að lesa fjölbreytt efni, þar með talin myndasögur, ljóð og fjölbreyttar skáldsögur.

6. Samkennd og samfélagsvitund

  • Hugmyndafræðileg læsi: Að nota bækur til að kenna samkennd og auka samfélagsvitund nemenda. Ripp telur að bækur geti verið öflugt verkfæri til að kenna börnum um fjölbreytileika, réttlæti og mannréttindi.

7. Mat og endurgjöf

  • Sjálfsmat og sammat: Hún hvetur nemendur til að taka þátt í sjálfsmati og sammati á lestrarfærni sinni og frammistöðu. Þetta getur hjálpað þeim að átta sig á eigin framförum og setja sér persónuleg markmið.

Pernille Ripp hefur skrifað fjölda greina og bóka þar sem hún deilir reynslu sinni og aðferðum, sem margar hafa reynst gagnlegar fyrir kennara sem vilja efla læsi og lestraráhuga nemenda sinna. Með áherslu á val, þátttöku, samfélag og áhugahvetjandi lestraráætlanir hefur hún hjálpað mörgum kennurum að breyta lestrarupplifun nemenda sinna til hins betra.


Fyrir nokkrum árum var ég með fyrirlestur í stórum skóla á höfuðborgarsvæðinu um samþættingu. Kennararnir voru ekkert voðalega spenntir fyrir þessum áherslum skólastjórnenda og það var augljóst í viðbrögðum þeirra en það voru viðbrögð eins kennarans sem ég gleymi ekki. Sá kenndi samfélagsgreinar og hann sagði að hann væri ekki að fara að meta íslensku hjá nemendum sínum því að hann vildi að þau myndu tjá sig um efnið eins og þeim hentaði. Það er gott og blessað, en ég spurði hann þá hvort að það væri þá bara mikilvægt að nemendur notuðu stóran staf eftir punkt og réttar beygingar á orðum i íslenskutímum. Þessum kennara fannst það ekki en áður en við áttum þetta samtal, þá fannst honum það ekki vera í verkahring að kenna það. Vonandi breyttist viðhorfið eftir þennan fund, en ég held að þetta sé of algeng skoðun faggreinakennara og því er mikilvægt að við leggjumst öll á eitt.


Kennarar ættu því að hafa í huga að þjálfun í læsi á ekki bara við um íslenskutímana, heldur geta allir kennarar, óháð faggrein sem þeir kenna, eflt hæfni nemenda sinna í læsi ef að þeir ákveða að gera það meðvitað og setja það sem markmið í eigin kennslu. Góð hæfni í læsi bæti námsárangur nemenda í öllum greinum og því að miklu að vinna.






11 views0 comments

Recent Posts

See All

Commentaires


bottom of page